توانبخشی فلج مغزی با فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی در منزل

بهره‌گیری از درمان‌های مختلفی، مانند توانبخشی که قابلیت‌های بیمار فلج مغزی  (CP) را افزایش می‌دهد، به غلبه بر محدودیت‌های جسمی کمک می‌کند. درمان مناسب عملکرد، توانایی حرکتی، تناسب اندام و استقلال بیمار را بهبود می‌دهد. پزشک معالج درمان مناسب را با توجه به نیازهای منحصر به فرد هر بیمار، نوع فلج مغزی، گستردگی اختلال و عارضه‌های مرتبط توصیه می‌کند. توانبخشی بیماران فلج مغزی به والدین و پرستاران کودک نیز کمک می‌کند. مراقبت و توانبخشی بیماران فلج مغزی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بهترین فضا برای انجام فعالیت های توانبخشی منزل است. روش های چون کار درمانی، گفتار درمانی، بازی درمانی و … به راحتی در خانه قابل انجام هستند. حضور متخصص برای انجام تمرینات توانبخشی بازده و روند بهبود بیمار را سرعت میبخشد.

هرچند توانبخشی و استفاده از وسایل کمکی و تطبیقی پروتکل اصلی درمان فلج مغزی است، ممکن است بیمار به درمان دارویی و مداخله جراحی نیز نیاز داشته باشد. بعضی خانواده‌ها، با احتیاط و تحت راهنمایی پزشک، طب مکمل و جایگزین را نیز برای بهبود حال بیمار امتحان می‌کنند. اگرچه هر یک از متخصصین هدف درمانی خاصی را در حیطه تخصص خود و با توجه به وضعیت منحصر به فرد هر بیمار تعریف می‌کند، اهداف مهم درمان برای بیماران CP عبارت است از:

• افزایش توانایی حرکتی بیمار
• مدیریت عارضه‌های اولیه
• کنترل درد
• پیشگیری و مدیریت علائم، عارضه‌های مرتبط و علائم همزمان
• به حداکثر رساندن استقلال بیمار
• بهبود برتعاملات اجتماعی و تقویت روابط
• آموزش اصول مراقبت از خود
• بهینه‌سازی توانایی بیمار برای برقراری ارتباط با اطرافیان
• افزایش توانایی‌های یادگیری
• بهبود کیفیت زندگی و استقلال در انجام فعالیت های روزمره زندگی شامل خوردن و آشامیدن، پوشیدن و درآوردن لباس، موارد بهداشت شخصی و … می باشد.
• افزایش آموزش درکی و حرکتی

طب متعارف، مکمل و جایگزین

---

در درمان‌های پزشکی متعارف از دستگاه‌ها، روش‌ها و فراورده‌هایی برای درمان استفاده می‌شود که جامعه پزشکی آنها را پس از تحقیق و آزمایش به رسمیت شناخته و پذیرفته است. طب مکمل از این نظر با پزشکی متعارف تفاوت دارد که روش‌های آن هنوز به طور کامل امتحان یا پذیرفته نشده و هنوز تحت بررسی است. طب مکمل تحت نظارت پزشک می‌تواند راهکاری تکمیلی برای بهبود برنامه درمانی باشد. طب جایگزین همان‌طور که از نام آن مشخص است، جایگزین پزشکی متعارف می‌شود. چون امکان دارد که بهره‌گیری از طب مکمل یا جایگزین عوارض و خطراتی را به دنبال داشته باشد، بیماران باید قبل از شروع این درمان‌ها با پزشک معالج خود مشورت کنند.

طرح درمانی جامع

---

مشکلات جسمی کودک عارضه اولیه محسوب می‌شود و شامل چالش‌های مربوط به تونوس عضلانی، واکنش‌ها، وضعیت اندامی، تعادل، عملکرد حرکتی ظریف و درشت و عمکرد حرکتی دهان می‌شود. این عارضه‌ها به نوبه خود باعث بروز عارضه‌های ثانویه‌ای می‌شود که آنها نیز به درمان‌ نیاز دارند. وجود علائمی که از آسیب مغزی یکسان مولد فلج مغزی نشأت نمی‌گیرد، مدیریت فلج مغزی را دشوارتر می‌سازد؛ درهر حال این علائم مجزا نیز باید همزمان با فلج مغزی درمان شود. برای مثال فلج مغزی در کودکان باعث می‌شود که کودک در هماهنگی و کنترل عضلات صورت با مشکل مواجه شود. این مشکلات عارضه اولیه محسوب می‌شود. چون کودک عضلات صورت را تحت کنترل ندارد، جویدن، بلع یا برقراری ارتباط برای‌اش دشوار می‌شود، این موارد عارضه‌های ثانویه است. به علاوه برخی کودکان دچار فلج مغزی از عارضه‌هایی غیرمرتبط با فلج مغزی، مانند آسم نیز رنج می‌برند که به عنوان مشکلات همزمان باید تحت درمان قرار بگیرند. موارد CP از نظر نوع، محل و شدت اختلال با هم تفاوت دارند. پزشک اطفال طرح جامع درمان را پس از معاینه دقیق کودک تهیه می‌کند تا نیازهای خاص وی با در نظر گرفتن میزان مشارکت خانواده‌اش برآورده شود. در طرح جامع درمان باید به تمامی عارضه‌های موجود، اولیه، ثانویه، همزمان مرتبط یا غیرمرتبط توجه شود. ازآنجایی که کودک دچار عارضه‌ها و بیماری‌های متعدد است، طرح درمان معمولاً بین رشته‌ای است و حصول اهداف درمان، همکاری نزدیک متخصصین مختلف با پزشک اطفال، متخصص طب فیزیکی و توانبخشی، مغز و اعصاب و حیطه های مختلف توانبخشی می باشد را می‌طلبد. پدر و مادر یا قیم کودک دچار فلج مغزی نیز با گروه چندرشته‌ای درمان همکاری دارد. توانایی‌های کودک، موقعیت اجتماعی ـ اقتصادی و مشارکت اعضاء خانواده در مراقبت از وی در طرح جامع درمان در نظر گرفته می‌شود. طب فیزیکی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و ساخت وسایل کمکی ارتوپدی فنی در کنار استفاده از وسایل کمکی گونه‌های رایج درمان فلج مغزی محسوب می‌شود. طرح درمان جامع و هماهنگ نقش مهمی در مدیریت آسیب‌های جسمی و بازیابی توانایی حرکتی دارد. طرح درمان با هدف مدیریت اختلال (تونوس عضلانی، انقباض‌ها و اسپاستیسیتی اولیه)، تسکین درد و بهبود کیفیت زندگی تنظیم می‌شود و در آن به عملکرد، توانایی بیمار برای مراقبت از خود و استقلال وی توجه می‌شود. طرح درمان جامع از مزایای اجتماعی، تحصیلی، شغلی، عاطفی و ذهنی برای بیماران CP برخوردار است. چنانچه توانبخشی کودکان فلج مغزی در مراحل اولیه و زمانی که کودک هنوز در حال رشد است، انجام شود، عوارض اختلال‌های فلج مغزی و احتمال ابتلا به بیماری‌های مرتبط کاهش می‌یابد.
توانبخشی را می‌توان در کنار درمان‌های دیگری، مانند درمان دارویی، جراحی، تجهیزات کمکی، طب مکمل و طب جایگزین انجام داد. چنانچه اهداف درمان کودک فلج مغزی توسط گروهی از متخصصین مختلف تعیین شود، بهترین طرح جامع درمان به دست خواهد آمد. به مرور زمان همان‌طور که کودک بزرگتر می‌شود و عارضه‌های دیگری بروز می‌یابد، درمان‌های لازم در وقت مقتضی توصیه می‌شود. طرح جامع درمان فقط برای کودک بیمار مفید نیست، بلکه به والدین و پرستاران وی نیز کمک می‌کند. برای مثال پرستار کودک پس از مشاوره تغذیه متوجه نیازهای غذایی خاص کودک می‌شود. رفتاردرمانی نیز والدین را از بهترین شیوه تشویق کودک برای ادامه دادن درمان آگاه می‌کند تا کودک درمان را با روحیه‌ای قوی و نگرشی مثبت دنبال کند. در طرح جامع درمان از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود که هر یک هدف خاصی را دنبال می‌کند. هر یک از این درمان‌ها در مرحله معینی از رشد کودک یا در دوران بزرگسالی انجام می‌شود.

طب فیزیکی چیست؟

---

طب فیزیکی شاخه‌ای از توانبخشی و یکی از مهم‌ترین جنبه‌های درمان کودکان دچار فلج مغزی است. کودکان فلج مغزی مشکلات تعادلی، وضعیتی، عملکردی و حرکتی را در درجات مختلف تجربه می‌کنند، در این میان طب فیزیکی، که گرانیگاه آن توانایی‌های حرکتی پایه مانند راه رفتن، ایستادن، بالا و پایین رفتن از پله‌ها، نشستن روی صندلی چرخدار و هدایت آن است، بخش مهمی از رویکرد بین رشته‌ای برای افزایش توانایی حرکتی کودک است. طب فیزیکی در اصل توانبخشی آسیب‌های جسمی از طریق آموزش و تقویت عضلات بزرگتر واقع در بازو، پا و شکم است. هدف از طب فیزیکی و فیزیوتراپی(توانبخشی) این است که کنترل عملکردی بدن به حداکثر برسد و عملکرد حرکتی درشت افزایش یابد. مهم‌ترین اهدف طب فیزیکی و توانبخشی عبارت است از:

• ایجاد هماهنگی
• تقویت عضلات
• بهبود تعادل
• حفظ انعطاف‌پذیری
• بهینه‌سازی سطح عملکرد جسمی
• به حداکثر رساندن استقلال بیمار

پس از آن که پزشک اطفال CP را تشخیص داد، متخصص طب فیزیکی مجرب مشکلات حرکتی بیمار را تشخیص می‌دهد، توانایی‌ها و محدودیت‌های جسمی کودکان را تعیین می‌کند و سن و عملکرد شناختی کودک را نیز در نظر می‌گیرد. سپس متخصص طرح درمان مناسب را برای افزایش توانایی حرکتی بیمار توصیه می‌کند که شامل ورزش درمانی، حرکات کششی و استفاده از تجهیزات کمکی و انطباقی خاص(کاردرمانی و فیزیوتراپی) می‌شود. همچنین در درمان، مدالیته‌های غیرفعالی مانند کیسه سرد و گرم، اولتراسوند یا روش‌های دیگری به کار برده می‌شود که کودک در آنها نقش فعالی ندارد. تمامی درمان‌ها با هدف برآورده کردن نیازهای کودک و با تکیه بر سلامت و تناسب اندام و به حداقل رساندن درد و آسیب‌دیدگی انجام می‌شود. به علاوه متخصص طب فیزیکی کودک را تشویق می‌کند تا به جای بزرگ کردن محدودیت‌ها، بر قابلیت‌های خود متمرکز شود. متخصص اهدافی را برای بیماران جوان تعیین می‌کند و به کودک کمک می‌کند تا در محیطی جدی و دوستانه به این اهداف دست یابد. اهداف درمان طب فیزیکی به شرح زیر است:

• غلبه بر محدودیت‌های جسمی
• گسترش دامنه حرکتی مفاصل
• افزایش و حفظ تونوس عضلانی
• افزایش ظرفیت‌های تفریحی و لذت بردن از زندگی
• شناسایی روش‌های جایگزین برای انجام فعالیت‌های روزمره
• کسب استقلال
• کاهش احتمال انقباض عضلات و بدشکلی استخوان
• آموزش شیوه استفاده از وسایل کمکی به کودکان و والدین آنها
• تحریک حسی
• افزایش انعطاف‌پذیری
• بهبود وضعیت اندامی
• بهبود توانایی راه رفتن
• به حداقل رساندن درد و ناراحتی

کاردرمانی

متخصص کاردرمانی بر ارزیابی و ارتقاء توانایی بیمار برای انجام فعالیت‌های روزمره در خانه، مدرسه، اجتماع و محل کار متمرکز می‌شود. هدف از کاردرمانی برای کودکان فلج مغزی این است که بیمار استقلال و بهره‌وری خود را بازیابد و بتواند از خود مراقبت کند. کاردرمانی برای افزایش قدرت، چابکی و هماهنگی مفید است و در انجام امور روزمره به بیمار کمک می‌کند. البته کاردرمانی فلج مغزی قدرت تصمیم‌گیری، استدلال، حل مسئله، ادراک، حافظه و ترتیب‌گذاری را نیز بهبود می‌دهد. کاردرمانی در فلج مغزی برای انطباق یافتن بیمار با شرایط خود، جبران عوارض بروز یافته و دستیابی به بالاترین سطح عملکردی مفید است. فیزیوتراپ محدودیت‌ها و قابلیت‌های عملکرد بدنی، سطح عملکرد شناختی (قدرت استدلال و مهارت‌های پردازشی)، تمایلات و نیازهای عاطفی و توانایی و خواست بیمار برای انطباق یافتن با شرایط را در نظر می‌گیرد. محیط فعلی خانه و پشتیبانی از بیمار نیز نقش مهمی در بهبود وی دارد. کاردرمانی نوعی مداخله درمانی است که با هدف رسیدن کودک به بالاترین سطح عملکردی در خانه، مدرسه، اجتماع و محل کار دنبال می‌شود. در کاردرمانی فرایندهایی انطباقی پیاده می‌شود که شیوه انجام وظایف روزمره را به کودک آموزش می‌دهد. کاردرمانی برای کودکان CP بر اهداف زیر متمرکز است:

• تعیین روش‌های انطباقی برای آموزش دادن انجام وظایف روزمره به کودک
• تجزیه وظایف ضروری و بزرگتر به مراحل کوچک‌تر و قابل انجام
• تکیه بر نیاز کودک برای رسیدن به موفقیت و مهم شمردن غرور، لذت و استقلال وی
• ایجاد حس مکان برای رفتار بهتر در محیط‌هایی مانند مدرسه و اجتماع

ماساژ درمانی و فلج مغزی

بافت‌های نرم بدن، عضله و بافت‌های پیوندی، در ماساژ درمانی دستکاری (مانیپولاسیون) می‌شود تا بدن آرام شود و فرایند ترمیم و توانبخشی تسهیل شود. ماساژ یکی از روش‌های شناخته شده طب مکمل است که ذهن، بدن و روح را جوان و آرام می‌کند.

ذهن

ماساژ برای کلیه بیمارانی مفید است که از افسردگی، اختلال نقص توجه، اضطراب یا استرس رنج می‌برند. ماساژ بدن را در حالت خنثی قرار می‌دهد، آرامش ذهنی موقتی را به ارمغان می‌آورد و به بیمار کمک می‌کند تا با شادی و تمرکز بیشتر، با آرامش و روحیه‌ای قوی‌تر بر چالش‌های زندگی جدید خود غلبه کند.

بدن

ماساژ درمانی مزایای درمانی و توانبخشی متعددی برای سیستم لنفاوی و گردش خون و ساختار اسکلتی ـ عضلانی دارد. در بعضی روش‌های ماساژدرمانی عمقی نوارهای فیبری تشکیل شده بین بافت‌ها و اندام‌ها آزاد می‌شود. ماساژ‌های سطحی و سبک حس درد تجربه شده در درد مزمن را مختل می‌کند. متخصص ماساژدرمانی عضلات و بافت‌های پیوندی بدن را دستکاری می‌کند و به حرکت وامی‌دارد تا نتایج زیر به دست آید:

• بهبود تعادل
• بهبود عملکرد
• آرام‌سازی
• افرایش دامنه حرکتی
• کاهش استرس
• تسکین درد
• بهبود گردش خون
• بهبود حال بیمار

گفتاردرمانی

گفتاردرمانی با این هدف انجام می‌شود که کودکان فلج مغزی بتوانند افکار و ایده‌های خود را با اطرافیان در میان بگذارند و توانایی ارتباطی‌شان بهبود یابد. مهارت‌های ارتباطی جزئی مهم و ضروری از تعامل با دیگران، یادگیری و کار کردن است. گفتاردرمانی فلج مغزی استقلال کودک را افزایش می‌دهد و تاثیر مثبتی بر کیفیت زندگی وی دارد. متخصص گفتاردرمانی اختلال‌های گفتار، زبان و ارتباط کودک را درمان می‌کند. آسیب‌شناس گفتار برای بهبود مهارت‌های حرکتی دهان و فهم ارتباطی بیمار از تمرین‌هایی استفاده می‌کند که شیوه تلفظ، فهم و تفسیر واژگان، آواها، اعداد و حالات را به مغز آموزش می‌دهد. به علاوه آسیب‌شناس زبان و گفتار به بهبود عملکرد عضلات گلو، فک و دهان کمک می‌کند و به عبارتی عملکرد حرکتی دهان را اصلاح می‌کند تا علاوه بر اختلالات گفتار، مشکلات تنفسی و بلع، یعنی دو عارضه خطرناک فلج مغزی نیز درمان شود. فلج مغزی غالباً بر آن دسته از مراکز زبانی مغز اثر می‌گذارد که گفتار را کنترل می‌کنند. اگر CP خفیف باشد، کودک نمی‌تواند به درستی از واژگان استفاده کند، اما موارد شدیدتر فلج مغزی توانایی کودک را برای بیان کلامی به شدت مختل می‌کند. آسیب شناس گفتار و زبان در این شرایط روش‌هایی را برای سهولت برقراری ارتباط، از طریق اشاره‌هایی مانند چشمک زدن یا بلند کردن انگشت یا استفاده از دستگاه‌های ارتباطی (رایانه یا DynaVox )، به بیمار آموزش می‌دهد. گفتاردرمانی به درمان عارضه‌های زیر می‌پردازد:

• زبان پریشی (افازی): از دست دادن کامل یا جزئی قدرت بیان زبانی
• کنش پریشی (دیس پراکسی): بیمار زبان را درک می‌کند، اما به دلیل ناهماهنگی عضلانی، نمی‌تواند واژگان را به درستی و به شیوه‌ای منسجم تلفظ کند.
• فقدان آهنگ طبیعی کلام (دیس پروسودی): اختلال در آهنگ و زمان‌بندی گفتار
• دیس آرتری: ناهنجاری در تونوس عضلات صورت
• لکنت زبان، اختلال‌ در روانی گفتار: تکرار یا اختلال مزمن در گفتار
• دیسفاژی یا اختلال بلع: بلع برای بیمار دشوار می‌شود و بیمار دچار مشکلات تنفسی و خفگی می‌شود.
• اختلال‌های گفتار تولیدی: اضافه یا حذف کردن آواهای لازم و انحراف آواها
• مشکلات آهنگ گفتار: مشکلات ریتم و فراز و فرود
• اختلال‌های آوایی: مشکلات مربوط به زیرو بمی گفتار
• اختلال‌های رزونانس: مشکلات تارهای صوتی

از این گذشته آسیب‌شناسی گفتار علاوه بر تولید گفتار، به توانایی درک کامل زبان نیز می‌پردازد. بعضی از حوزه‌های زبان و گفتار که گفتاردرمانگر به آنها نیز توجه می‌کند، عبارت است از:

• ساخت واژه
• تلفظ
• روانی گفتار
• گوش دادن
• گستردگی دایره واژگان و رشد زبان
• درک واژه و معنا
• تداعی واژه ـ شیء
• شرکت در گفتگوی مستقیم
• قدرت و هماهنگی عضلات گلو و دهان

درمان‌های دیگر فلج مغزی

• طب سوزنی
• واقعیت مجازی
• آب درمانی
• رفتاردرمانی
• درمان دستی
• آموزش هدایتی
• اسب درمانی (هیپوتراپی)
• درمان با لباس فضایی
• موسیقی درمانی
• مشاوره تغذیه
• بازی درمانی
• تفریح درمانی
• درمان تنفسی
• درمان یکپارچگی حسی
• جامعه درمانی
• مشاوره شغلی