ژنووالگوم یا زانوی ضربدری نوعی بدشکلی است که در اثر آن زانوها به سمت خط میانی بدن کج می‌شود، یعنی این که پاها انحنایی رو به داخل دارد و زانوها بیشتر از حد نرمال به هم نزدیک است. زانوی ضربدری می‌تواند پی‌آمد آسیب‌دیدگی یا تخریب عفونی نیمه جانبی صفحه‌ی اپی‌فیز قرار گرفته در بخش تحتانی استخوان ران باشد، رشد کوندیل جانبی استخوان ران در اثر این عفونت متوقف می‌شود. رشد پیوسته کوندیل میانی باعث زانوی ضربدری یک طرفه می‌شود. الگوی معمول راه رفتن ناشی از زانوی ضربدری، به صورت سیرکامداکشن و چرخشی است، یعنی این که بیمار هر پا را هنگام راه رفتن رو به بیرون تاب می‌دهد تا بتواند بدون برخورد پای ثابت به پای در حال حرکت، یک گام رو به جلو بردارد. زانوی ضربدری هم مکانیک راه رفتن را مختل می‌کند، هم به بدشکلی زاویه‌ای محسوس و درد جلو و مرکز زانو دامن می‌زند. این علائم نشان دهنده اعمال فشار و کشش شدید روی زانو و مکانیسم خاص عضله‌ی اکستنسور کشکک زانو است.
فهرست مطالب
علل زانوی ضربدری
پاهای نوزادان در بدو تولد کمانی شکل است، این وضعیت نتیجه موقعیت خاص جنین در رحم مادر است. اما پس از آن که کودک شروع به راه رفتن کرد، یعنی حدود 18 ـ 12 ماهگی، پاها به تدریج صاف می‌شود. زانوها تا 3 سالگی ضربدری می‌شود، در این حالت زمانی که کودک می‌ایستد، زانوها با هم تماس دارد، اما مچ پاها از هم فاصله دارد. پاها تا رسیدن به سن بلوغ صاف می‌شود و اکثر کودکان زمانی که می‌ایستند، زانوها و مچ پاهایشان، به صورت عادی و بدون فشار آوردن، با هم تماس دارد. زانوی ضربدری گاهی نتیجه ابتلا به بیماری‌هایی مانند موارد زیر است:
- آسیب‌دیدگی استخوان ساق پا، در این حالت فقط یک پا حالت ضربدری دارد.
- آرتروز
- عفونت استخوان (استئومیلیت)
- اضافه وزن یا چاقی
- راشیتیسم یا ریکت، کمبود ویتامین دی علت این بیماری است.
نشانه‌های نگران کننده این بیماری که در صورت مشاهده باید به پزشک مراجعه کرد
- چنانچه هنگام ایستادن و چسباندن زانوها به هم، فاصله بین مچ پاها بیشتر از 8 سانتی‌متر باشد.
- تفاوت بین زاویه پایین پاها در زمان ایستادن تفاوت قابل ملاحظه‌ای با زاویه بالای پاها داشته باشد.
- تشدید علائم زانوی ضربدری به مرور زمان
- مشاهده پا و زانوی ضربدری در کودکان زیر دو سال یا بالای هفت سال
- بدشکلی فقط یک پا
- وجود علائمی مانند زانو درد یا به سختی راه رفتن
- نگرانی درباره روش ایستادن یا راه رفتن کودک
- بروز زانوی ضربدری در دوران بزرگسالی
عوارض
زانوی ضربدری معمولاً مشکل‌آفرین نیست، هرچند موارد شدید باعث زانودرد، لنگ زدن یا سخت راه رفتن می‌شود. اگر زانوی ضربدری خود به خود بهبود نیابد، فشار شدیدی به زانوها تحمیل می‌شود و در نتیجه خطر ابتلا به بیماری‌های التهابی مفصل (آرتریت) و زانو افزایش می‌یابد.
آزمایش‌های تشخیصی
زاویه Q زاویه‌ای است که با کشیدن یک خط از بخش قدامی فوقانی مهره ایلیاک تا مرکز کشکک زانو از یک طرف و کشیدن یک خط از مرکز کشکک تا مرکز برآمدگی استخوان درشت نی رسم می‌شود. زاویه Q برای تشخیص زانوی ضربدری اندازه‌گیری می‌شود. این زاویه برای بانوان باید کمتر از 22 درجه در حالت باز کردن زانوها و کمتر از 9 درجه در حالت خم کردن 90 درجه زانوها باشد. حال آنکه این مقدار برای آقایان به ترتیب 18 درجه و 8 درجه در حالت زانوهای باز و زانوهای خمیده با زاویه قائمه است.
درمان زانوی ضربدری
کاهش وزن
اگر پای ضربدری پی‌آمد اضافه وزن و چاقی باشد، کاهش وزن شدت بدشکلی پا را کمتر خواهد کرد. به نظر می‌رسد که چاقی علت پای ضربدری باشد، البته مطالعات بیشتری باید در این زمینه انجام شود تا وجود این ارتباط تایید شود. درهر حال این موضوع اثبات شده است که زانوی ضربدری غالباً در افراد چاق شدیدتر از بقیه است. همچنین برخی بیماران گزارش داده‌اند که وضعیت زانوهایشان پس از کاهش وزن بهبود پیدا کرده و شدت بدشکلی کمتر شده است.
کمبود ویتامین
موثرترین روش برای اصلاح غیرجراحی زانوهای ضربدری این است که علت و عارضه اصلی ایجادکننده این ناهنجاری درمان شود.
یکی از این عارضه‌ها راشیتیسم است که از کمبود ویتامین دی نشأت می‌گیرد. چنانچه راشیتیسم درمان شود، استخوان‌ها سلامت خود را بازمی‌یابد و در نهایت زانوهای ضربدری اصلاح می‌شود. اسکوربوت (اسکوروی) نیز عارضه‌ای است که علت ابتلا به آن کمبود ویتامین ث است و باعث بروز زانوی ضربدری می‌شود. راشیتیسم و اسکوربوت به راحتی با مصرف مکمل‌های ویتامین ث و دی، تزریق و یا تغذیه درمان می‌شود.
زانوبند و بریس
زانوبند یا بریس برای صاف کردن پاها توصیه می‌شود. بریس زانوها را رو به بالا می‌کشد و صاف می‌کند. بریس معمولاً شب‌ها بسته می‌شود. متخصص ارتوپدی بریس مناسب را تجویز می‌کند. بعضی از بریس‌های مخصوص اصلاح زانوی ضربدری به کفش متصل می‌شود تا زانوها به سمت بالا و موقعیت صحیح کشیده شود.
مراحل ساخت بریس مخصوص هر بیمار
- متخصص ارتوپدی می‌تواند بریس را به صورت سفارشی مطابق با شرایط خاص هر بیمار و براساس اسکن سه بعدی پا و قالب‌گیری گچی پا تهیه کند.
- ابتدا از پای بیمار قالب گرفته می‌شود، سپس بریس با بهره‌گیری از جدیدترین فن‌آوری موجود و براساس معیارهای تخصصی استاندارد و نیاز خاص هر بیمار طراحی می‌شود.
- پس از آن بریس نمونه برای متخصص ارسال می‌شود تا ایشان بریس را امتحان کنند و جزییات نهایی را بر روی آن پیاده کنند.
ارتوز و کفی
لژ مخصوص بخش میانی پاشنه داخل کفش بیمار قرار داده می‌شود تا فقط بخش داخلی پاشنه بالاتر بیاید. این ارتوز براساس اسکن سه بعدی و کاملاً اندازه پای بیمار ساخته می‌شود. ارتفاع این لژ از 1/4 تا 3/8 اینچ متغیر است تا به وسیله آن بتوان محور مکانیکی رو به بیرون را اصلاح کرد.
هشدار: چنانچه ابتلا به آرتریت و آرتروز علت پای ضربدری باشد، استفاده از این ارتوز کمکی به رفع بدشکلی نخواهد کرد.
کفش طبی
کفش طبی یا کفش مخصوص زانوی ضربدری، به دلیل لژ یا کفی قوس‌دار کفش، پایین پا را صاف می‌کند و پاها را منظم می‌کند.
متخصص ارتوپدی تعیین می‌کند که آیا لژ پاشنه یا کفی حمایت کننده از قوس کف پا باید داخل یا بیرون کفش قرار داده شود.
نقش ورزش‌هایی که توسط فیزیوتراپ برای اصلاح پای ضربدری داده می‌شود
ورزش درمانی روشی مناسب برای اصلاح غیرجراحی زانوی ضربدری است. البته پشتکار بیمار و تعهد برای انجام دادن تمرین‌های اصلاحی برای یک مدت طولانی شرط تاثیرگذاری این تمرین‌ها است. ورزش درمانی در مقایسه با جراحی زمان‌بر است، اما هزینه بالا و عوارض جانبی جراحی را ندارد. بهترین روش برای برخورداری از یک برنامه ورزش درمانی موثر مراجعه به متخصص فیزیوتراپی مجرب و آموزش دیده است. اگر بدشکلی پایین پا نتیجه عامل‌هایی مانند ضعف پا باشد، ورزش درمانی موثر خواهد بود. تقویت عضلات ضعیف پایین مانع از بین رفتن قوس‌های پا و چرخش رو به داخلی می‌شود که در نهایت زانوها و مفصل‌های ران را رو به داخل می‌کشد. بعضی از این حرکات اصلاحی پای ضربدری، به شرط استمرار قوس کف پا را قوی‌تر می‌کند. در نتیجه پایه محکمی شکل می‌گیرد که بدشکلی پای ضربدری را بدون نیاز به جراحی اصلاح می‌کند.
ورزش
بالا بردن پا به صورت صاف
به پشت روی تشک دراز بکشید، پای چپ را روی تشک دراز کنید، زانوی راست را خم کنید و کف پا را روی زمین بگذارید. عضلات ران را منقبض کنید و پا را حدوداً 30 سانتی‌متر از روی زمین بلند کنید. پا را 5 ثانیه بالا نگه دارید و دقت کنید که به کمر قوس ندهید یا پشت‌تان را از روی زمین بلند نکنید. پا را پایین بیاورید و جای پاها را عوض کنید. این تمرین برای تقویت عضلات ران، یعنی عضلات نگهدارنده مفصل رانو بسیار مفید است.
اسکات دیواری
اسکات دیواری تمرینی ساده برای اصلاح زانوی ضربدری در خانه است. صاف پشت به دیوار بایستید و پاها را به عرض شانه باز کنید. زانوها را خم کنید تا در حالت اسکات (سرپا نشسته) قرار بگیرید. دقت کنید که زانوها و پنجه‌ها در یک راستا باشد. اسکات باید 90 درجه باشد، پایین‌تر از این حد نروید. عضلات شکم را منقبض نگه دارید و 10 ـ 5 ثانیه در این حالت بمانید. سپس به موقعیت اولیه برگردید. مدت زمان تمرین را به تدریج افزایش دهید.
کرل همسترینگ
برای انجام دادن این حرکت پشت صندلی یا وسیله دیگری بایستید و از آن بگیرید. وزن را روی پای راست بیاندازید و روی پنجه‌ها بایستید. سپس پاشنه چپ را تا با باسن بالا ببرید. 5 ثانیه در این حالت بمانید، سپس پا را به آرامی پایین بیاورید. حرکت را 10 بار برای هر پا انجام دهید. دقت کنید که هنگام بالا بردن پا فقط از عضلات همسترینگ استفاه کنید.
پرس زانو
پرس زانو یکی از تمرین‌های ساده و مفید برای اصلاح زانوی ضربدری است. برای انجام دادن حرکت پرس زانو روی زمین بنشینید و یک پا را مقابل‌تان دراز کنید. حوله‌ای را لوله کنید و زیر یک زانو بگذارید. زانو را به حوله فشار دهید و این انقباض را 5 ـ 3 ثانیه حفظ کنید. حرکت را چند بار برای هر پا تکرار کنید.
لانژ از پهلو
لانژ پهلو تمرینی فوق‌العاده برای تقویت عضلات همسترینگ، چهارسر و ابداکتور است که همگی نقش مهمی در نگه داشتن مفصل زانو دارند. برای انجام دادن این حرکت بایستید، پاها را به عرض شانه باز کنید وبازوها را روبروی قفسه سینه دراز کنید. مانند زمانی که می‌خواهید یک گام بزرگ به سمت چپ بردارید، پای چپ را حرکت دهید و زانو را خم کنید. پس از آن که پا روی زمین قرار گرفت، باسن را به عقب فشار دهید. در این حالت باید کشش را در مفصل ران و عضلات ران دیگر حس کنید. سپس در موقعیت اولیه قرار بگیرید و حرکت را 12ـ 10 بار برای هر سمت تکرار کنید.
درجا زدن از پهلو
برای انجام این حرکت به یک صندلی و نیمکت وزنه‌برداری نیاز دارید. پای راست را روی نیمکت بگذارید و پای چپ را تا جایی که پای راست صاف شود، بالا ببرید. وزن قرار گرفته روی پای روی نیمکت را متعادل کنید. حرکت را 12 ـ 10 بار برای هر سمت تکرار کنید. برای ایجاد مقاومت در برابر انجام حرکت می‌توانید از یک توپ پزشکی استفاده کنید.
ابداکشن در حالت خوابیده
برای انجام حرکت ابداکشن در حالت خوابیده باید به پهلو دراز بکشید. اگر به پهلوی چپ دراز کشیدید، پای راست را بلند کنید. پا را 45 درجه از زمین بلند کنید و چند ثانیه بالا نگه دارید. سپس پا را پایین بیاورید و حرکت را 15 بار برای هر سمت تکرار کنید.
انقباض عضله ابداکتور کنار دیوار
برای انجام این حرکت نیاز به یک توپ دارید. کنار دیوار به گونه‌ای بایستید که پهلوی چپ کنار دیوار باشد. توپ را در ارتفاع شکم کنار دیوار نگه دارید. زانوی چپ را خم کنید و آن‌قدر بالا بیاورید که ران با زمین موازی شود. حال توپ را با زانوی خمیده فشار دهید. توپ را چند ثانیه با پا نگه دارید و سپس حرکت را تکرار کنید. حرکت را برای پای دیگر نیز انجام دهید.
عمل جراحی اصلاح زانوی ضربدری
روش‌های مختلفی برای اصلاح زانوی ضربدری وجود دارد. ورزش درمانی عموماً برای درمان این بدشکلی کافی است، اما اگر بدشکلی شدید باشد، باید جراحی انجام شود. دو عمل جراحی زیر برای درمان زانوی ضربدری انجام می‌شود:
- هدایت رشد: برای کنترل و هدایت رشد استخوان در جهت صحیح، صفحه فلزی کوچکی داخل زانو قرار داده می‌شود. این صفحه پس از اصلاح بدشکلی درآورده می‌شود. کل فرایند اصلاح حدوداً یک سال طول می‌کشد.
- استئوتومی: جراح تکه کوچکی از استخوان را می‌برد و زانو را در موقعیت صحیح قرار می‌دهد. سپس استخوان را با صفحه و پیچ ثابت می‌کند.
هر دو عمل فوق جزء جراحی‌های مهم و سنگین محسوب می‌شود و تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود. عمل هدایت رشد برای کودکان مناسب‌تر است، چون استخوان‌ها در این دوران هنوز در حال رشد هستند. جراحی فقط زمانی توصیه می‌شود که بدشکلی پای ضربدری شدید و مستمر باشد. حال آن که برای بزرگسالان عمل استئوتومی انجام می‌شود.